Is elk mensenleven evenveel waard? Ik zou zeggen van wel. Het leven van een grensrechter lijkt mij evenveel waard als dat van een thuisklusser, van een automobilist en van een bouwvakker. Maar waarom is dan de maatschappelijke ophef zo verschillend als deze levens onnatuurlijk beëindigd worden? De grensrechter door buitenzinnig geweld, de thuisklusser door een val van de ladder, de automobilist door een uitwijkmanoeuvre met fatale gevolgen en de bouwvakker onder een ineengestorte steiger. Bij alle vier had de dood voorkomen kunnen worden, ook dat verklaart niet het verschil. En de gevolgen voor de nabestaanden zijn eender – een nauwelijks te dragen verlies.
Verloren levens
De dood van de grensrechter representeert een maatschappelijk probleem dat echt niet getolereerd kan worden, zult u misschien zeggen. Dat bestrijd ik niet en ook ik was zeer verontwaardigd over het dramatische voorval. Maar als we naar de aantallen mensenlevens kijken, dan kunnen we ons beter druk maken om andere zaken. Ter illustratie even wat cijfers over dodelijke slachtoffers in 2011: tegenover de 143 (bekende) dodelijke slachtoffers van geweld staan er 59 op de werkvloer, 661 in het verkeer en 2.816 in de privésfeer http://www.veiligheid.nl/nieuws/nieuwe-cijfers-over-letsels-en-ongevallen. Waarom maken we ons zoveel minder druk om die duizenden slachtoffers die jaarlijks in en om huis een dodelijk ongeval krijgen?
Moreel dilemma
Een klassiek moreel dilemma dat hier inzicht in geeft is het volgende. Stel, op een treinspoor liggen vijf mensen vastgebonden, met fatale gevolgen als de trein daar overheen raast. De trein komt aanstormen en het enige dat u kunt doen is de wissel omzetten. Helaas ligt op het alternatieve spoor één persoon in dezelfde benarde situatie. De vraag is: zet u deze wissel om, zodat slechts één in plaats van vijf doden te betreuren zijn? Geen lastige keuze, bijna iedereen aan wie dit gevraagd wordt kiest voor het omzetten van de wissel. Maar nu het volgende. Wederom liggen vijf personen geketend aan het spoor. U staat op een brug met een dikke man. Het enige dat u kunt doen is de man van de brug voor de trein duwen, zodat de trein op tijd zal stoppen en vijf levens gespaard worden ten koste van de dikke man. Duwt u?
Gij zult niet doden
Rationeel is dit dezelfde situatie, maar nu voelt het toch anders. Terwijl het eerste dilemma voelde als pech, waarbij u terecht de voorkeur gaf aan pech voor één persoon in plaats van pech voor vijf, voelt het niet goed om iemand actief te doden, zelfs niet als daarmee vijf anderen gespaard kunnen worden. De meeste mensen gaat het te ver om op deze manier actief in te grijpen, vijf slachtoffers te sparen door de dikke man te doden. Dit wordt keer op keer bevestigd als dit dilemma wordt voorgelegd aan mensen, zelfs in verschillende landen en culturen.
Wie is de schuldige?
Onze morele verontwaardiging hangt sterk samen met de veroorzakers. Bij geweld is er opzet van iemand anders in het spel, dat is het meest laakbaar van alle doodsoorzaken. Een trapje lager staan ongevallen waar anderen (mede) schuld aan hebben. Denk bijvoorbeeld aan een arbeidsongeval bij een bedrijf dat de veiligheid niet goed op orde heeft, of aan een verkeersongeval waarbij een andere weggebruiker of een gevaarlijke wegsituatie een rol heeft gespeeld. Als er sprake is van eigen schuld is de publieke verontwaardiging en de drang om zo’n incident in de toekomst te voorkomen marginaal - hooguit is er een maatschappelijke roep om de gevolgkosten door het individu dan zelf te laten betalen. En als er sprake is van ‘pech’, dan blijft de maatschappelijke betrokkenheid slechts beperkt tot medeleven.
Levenslange gevolgen
Ik voel wel mee met deze reeks van afnemende verontwaardiging (opzet > verwijtbaarheid > eigen schuld > pech), die in ons rechtsysteem voor de vervolging van daders terecht leidend is. Maar ik vind het een te kortzichtig principe om onze preventie-inspanningen hiermee te prioriteren. De gevolgen van een onnatuurlijke dood of ernstig letsel laten zich levenslang voelen voor de nabestaanden c.q. de overlevenden, ongeacht de oorzaak. Dat is veel langer dan de duur van de emotionele verontwaardiging over de toedracht van het incident. Ja, we moeten geweld op sportvelden zien te voorkomen. Maar we moeten ons nog veel meer richten op het voorkomen van ernstige ongevallen in de privésfeer, zo lang die nog zoveel meer slachtoffers eisen. Bij mij is de ratio inderdaad sterker dan de emotie. Ik zou die dikke man echt van de brug duwen.
---
Ook verschenen op Opiniestukken.nl (2 januari 2013) http://www.opiniestukken.nl/opiniestukken/artikel/359/Preventie-is-meer-dan-het-voorkomen-van-schuld en gepubliceerd in Wegener regionale dagbladen zoals Brabants Dagblad ('Ophef over doden erg selectief', 10 januari 2013)
